Çağımızda bir Gazâlî olmayışından yakınıp duran, diz döven ve bunun için de pek bir faaliyet göstermeyen çoğu kimsenin Gazâlî algısı, onun "muazzam ölçüde donanımlı bir bilgin, mutasavvıf, filozof.." olduğu düşüncesi ile sınırlıdır.
Gazâlî'yi yalnızca epistemolojik (bilgi/bilme) boyuta indirgeyip asıl önem arz eden fenomenolojik (bulma) ve ontolojik (olma) boyutlarını göz ardı eden bu yüzeysel algıya takılıp kaldığımız müddetçe, bir "Gazâlî" yetiştirmek şöyle dursun, yalnızca "İhyâ" eserini okuyacak ve hakkıyla anlayacak himmete sahip bir talebe yetiştirmek dahi imkansızdır.
Zira bu algı, işin yalnızca bilgi ve birikim boyutunu ön plana alıp ruh ve düşünce yapısını göz ardı etmek demektir. O halde doğru sorulara doğru cevaplar vererek "doğru" bir Gazâlî algısı tesis etmek gerekir:
"Gazâlî ne¹ yapmıştır? Nasıl² yapmıştır? Niçin³ yapmıştır?"
İşte bu üç kilit soruya verilecek doğru cevaplar yeni Gazâlîler yetiştirmenin teorik anahtarı olacaktır.
1) Şöyle ki, İmam Gazâlî enfüsî¹ ve afâkî² yolculuğun hakkını veren nadide isimlerdendir. Bu kavramları biraz açalım:
* Gazâlî enfüsî boyutta sırasıyla kendini bilme, kendini bulma ve kendi olma yolculukları yapmıştır. Kendisinin "el-Münkız mine'd-Dalâl" adlı eseri de bu arayış ve varış yolculuğunu anlattığı eseridir.
* fâkî boyutta ise içinde bulunduğu çağı tanımış, tanımlamış, çağını aşmış ve ötelere ulaşmış bir dehâdır. İşte bu kemâl evresinde gelecek nesillere "İhyâ-u Ulûmu'd-Dîn" adlı muazzam yol haritasını çizmiştir.
- Farklı yollardan hakikatı aramış, nihayetinde hakikate varmış ve yol haritasını çizmiştir.
2) Gazâlî bu yolculukların tümünde İslam'dan bir nebze olsun ayrılmamıştır. Eşyâya yaklaşımındaki yegâne ölçü dâima İslam olmuştur. Yani çağı İslam'ın gözüyle okumuştur, çağın "kör" gözü ile İslam'ı değil…
Zira İslam'ın kişiye bahsettiği göz iki boyutludur: 1. Basar (hayvânî) 2. Basîret (manevî); basar hasara yol açar, basiret ise marifete kapı açar.
Batıla tabi olanın gözü ise tek boyuta sıkışıp kalmıştır: o da basar... Ne der Ernst Gombrich?
~ "Çıplak göz kördür"...
3) İmam Gazâlî enfüsî yolculuğu hakikatı keşfetmek, afâkî yolculuğu ise keşfettiği bu hakikatı ötelere inkişâf etmek için; ümmetin zihnini o dönemdeki sapkın akım ve ideolojilerden temizlemek için yapmıştır. Bütün bunları da asıl amaç olan rızâyı ilâhîde toplamıştır…
!! Elbette şu önemli notu da düşmek gerekir ki, İmam Gazâlî "el-Münkız"da bütün felsefeyi iki seneden az bir süre içerisinde öğrendiğini söyler. Bu, elbette felsefenin iki seneden az bir süre içerisinde öğrenilebilecek kadar kısıtlı bir branş olmasından değil de, o gün elde bulunan/Gazâlî'ye ulaşan felsefe müktesebâtının bu miktarda olmasından ileri gelir.
Demek ki Gazâlî olmak, çağın müktesebâtına, o günkü birikime vakıf olmayı da gerektirir. O halde bilim ve teknik çağı olan bu zamanda bizlere düşen ve bir o kadar önemli olan diğer bir görev de, İslâmî ilimlerin yanında felsefeden tutun sanata, sosyolojiden psikolojiye.. çoğu alanda entelektüel bir birikim sahibi olmak gerekir. Diğer bir deyişle bu çağda şer'î perspektiften ayrıca felsefî, sosyolojik, psikolojik.. teknik ve bütüncül bir bakış açısı elde etmemiz elzemdir. Böyle bir bakış açısı, her çağa ayrı bir hitabı olan İslâmî nassları açıklamada ayrı bir öneme sahiptir…
Nitekim İmam Gazâlî'nin "Cevâhiru'l-Kur'ân" adlı eserinde pozitif ve sosyal bilimlerin İslâmî nasları anlamadaki önemine yaptığı vurgu bu esası kuvvetlendirir.
O halde bu çağda Gazâlî olmak için şu üç+bir ana esasları kendimize yol bilmemiz gerekir:
1. Enfüsî ve afâkî boyutta: bilme, bulma, olma; tanıma, tanımlama ve aşma yolculuklarına çıkmak,
2. Bu yolculuklarda İslam'ı ölçü alıp eşyâya basar ve basîret nazarıyla yaklaşmak,
3. Bu yaptıklarımızı hakikatı keşfetmek, keşfettiğimiz hakikatı ötelere inkişâf etmek; bütün bunları da asıl amaç olan rızâyı ilâhîde toplamak.
4. İçinde yaşadığımız bilim ve teknik çağının bir gereği olarak felsefe, sanat, edebiyat, siyaset, sosyoloji, psikoloji, iktisad.. alanlarında entelektüel bir birikim sahibi olmak.
Furkan Yılmaz - 24/03/2022
